Kościoły drewniane Mazowsza. Przewodnik

Jacek A. Wiśniewski

Kościoły drewniane Mazowsza. Przewodnik

320 stron formatu A5 (21 x 15 cm), w pełnym kolorze. Liczne zdjęcia, mapki, plany, rysunki, broszura szyta nićmi, oprawa miękka ze skrzydełkami; wewnątrz skrzydełek mapka opisywanego obszaru. Oficyna Wydawnicza “Rewasz”, wyd. II poprawione i rozszerzone. Pruszków 2016.

ISBN 978-83-62460-80-9

Od poprzedniego wydania minęło 18 lat. W tym czasie z mazowieckiego krajobrazu zniknęły trzy kościoły drewniane, które spłonęły w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach: w Stoczku Węgrowskim (koniec XX w.), Długiej Kościelnej (2000 r.) i Sadykierzu (2003 r.). Trzy inne znalazły swoje nowe miejsca w muzeach budownictwa ludowego: kościół z Drążdżewa przeniesiono w 2006 r. do Sierpca, świątynia z Wysokienic trafiła w 2007 r. do podłowickich Maurzyc, zaś do Ciechanowca przeniesiono w 2010 r. kościół ze wsi Boguty-Pianki.

Niestety, z dwoma kolejnymi obiektami jest już znacznie gorzej: świątynia w Czerniewicach jeszcze jakoś się trzyma, natomiast kościół w Zawidzu jest już w tak złym stanie, że jego dni są praktycznie policzone.

Ale w tym okresie zdarzyło się też coś dobrego, co jest chyba ewenementem na skalę światową! Otóż cztery kościoły (Gąsiorowo, Glinianka, Goźlin-Porzecze Mariańskie i Jeruzal) zdążyły „zagrać” w serialach, dzięki czemu znalazły sie środki na ich utrzymanie i odrestaurowanie. Można  tylko się cieszyć z doskonałego pomysłu na podreperowanie skromnych budżetów wiejskich parafii, których nie stać na kosztowne remonty. Może producenci filmowi odkryją w tej książce kandydatów na następnych „wiekowych aktorów”?

W publikacji omówiono wszystkie drewniane kościoły rzymsko-katolickie, jakie znajdowały się na Mazowszu u progu drugiej wojny światowej, a więc przed niemal 80 laty (stan na 1 września 1939 r.). Pominięto te obiekty, które są świątyniami mariawickimi, albo kościołami ewangelickimi — zarówno zachowanymi, jak i tymi, które po drugiej wojnie przekształcono na świątynie rzymsko-katolickie.

Materiał został przedstawiony w układzie geograficznym. Mazowsze zostało podzielone na pięć subregionów: trzy znajdują się na północ od równoleżnikowo płynących na tym terenie Wisły i Bugu (północno-zachodnie, północne, północno-wschodnie), a dwa na południe od tych rzek (zachodnie i wschodnie).

Każde z haseł składa się z trzech części: informacji o miejscowości, o parafii i o kościele. W tej ostatniej przedstawiono nie tylko zachowany (lub ostatni z nie zachowanych) do dzisiaj obiekt, ale również świątynie, które istniały wcześniej w tym miejscu. Z powodu ograniczonej objętości książki znacznie mniej miejsca poświęcono wyposażeniu wnętrza, skupiając się głównie na najbardziej rzucających się w oczy elementach (ołtarze, ambony, belki tęczowe). Jedynie w przypadku kilku unikatowych obiektów zamieszczono informacje o znajdujących się w ich wnętrzach cudownych obrazach, czy też wspaniałych polichromiach.

Spis treści

Słowo wstępne, ks. Piotr Libera, biskup płocki

Pokorni świadkowie, ks. Michał Janocha, biskup pomocniczy warszawski

Od Autora

Mazowsze historyczne

Krótko o dziejach • Podziały administracyjne • Podziały kościelne

Charakterystyka mazowieckich kościołów drewnianych

Materiał i konstrukcja • Budowanie „w węgieł” • Budowanie „w słupy” • Wzmocnienie i osłona ścian • Zabezpieczenie dachu • Od pułapu do podłogi • Malowane wnętrza • Podstawowe typy i bryły • Wieże były później • Na przestrzeni wieków • Kościoły murowano-drewniane • Kościoły przenoszone

Mazowsze północno-zachodnie

Blichowo • Bonisław • Brwilno Górne • Bulkowo • Chociszewo • Daniszewo • Goleszyn • Góra • Grodziec • Kucice • Łętowo • Mochowo • Naruszewo • Pilichowo • Płock-Trzepowo • Radzikowo • Rębowo • Sarbiewo • Sierpc • Słupno • Smoszewo • Strzegowo • Święcieniec • Unieck • Zakrzewo Kościelne • Zawidz Kościelny • Żukowo

Mazowsze północne

Chamsk • Chotum • Ciemniewko • Dąbrowa • Drążdżewo • Drogiszka • Dzierżenin • Gąsiorowo • Grzebsk • Klukowo • Koziczynek • Kraszewo • Królewo • Kuklin • Lekowo • Lubowidz • Łopacin • Malużyn • Niechłonin • Poniatowo • Przedwojewo • Skierkowizna • Szwelice • Ślubowo • Święte Miejsce • Węgra • Węgrzynowo • Zielona Ciechanowska • Żurominek Kapitulny

Mazowsze północno-wschodnie

Barcice • Białaszewo • Boguty-Pianki • Brodowe Łąki • Cibory-Kołaczki • Ciechanowiec • Czarnia • Dąbrówka • Dobrylas • Gąsewo • Jelonki • Kramarzewo • Kuzie • Leman • Lubiel Nowy • Łyse • Nowa Wieś • Olszewka • Parciaki • Ponikiew-Zawady • Porządzie • Przytuły • Puchały • Radziłów • Sadykierz • Sokołowo Włościańskie • Tabędz • Troszyn • Turośl • Zaręby Kościelne • Zawady Kościelne

Mazowsze wschodnie

Długa Kościelna • Glinianka • Goźlin-Mariańskie Porzecze • Jeruzal • Kąty • Kiczki • Kuflew • Oleksin • Poświętne • Pustelnik • Siennica • Stoczek Węgrowski • Sulejów • Warszawa-Bródno • Warszawa-Grodzisk • Warszawa-Stara Miłosna • Warszawice • Wieliszew • Wodynie • Zwola Poduchowna • Żeliszew Podkościelny

Mazowsze zachodnie

Bardzice • Białobrzegi Radomskie • Boguszyce • Chynów • Czermno • Czerniewice • Dobrzyków • Imielno • Izdebno Kościelne • Janisławice • Jasionna • Jeżów • Kampinos • Kaski • Kołacinek • Konary • Kurdwanów • Lewiczyn • Lewin • Lutkówka • Łęgonice • Łowicz • Maurzyce • Mniszew • Mogielnica • Puszcza Mariańska • Rembertów • Skuły • Słupia • Sokołów • Stara Rawa • Troszyn Polski • Wilków • Wysokienice • Żuków

Ze wstępu ks. Michała Janochy bpa pomocniczego warszawskiego:

...Drzewo – odwieczny archetyp tajemnicy życia. Zapuszcza w ziemi korzenie pnia, a w niebie korzenie gałęzi. Drzewo zabite przemienia się w drewno, które towarzyszy życiu człowieka od kołyski po trumnę. W starochrześcijańskiej legendzie drzewo krzyża wykonano z desek wyciosanych z rajskiego drzewa życia.

Warto przywołać te kulturowe i religijne asocjacje drzewa we wprowadzeniu do książki poświęconej drewnianym kościołom Mazowsza, regionu, w którego sercu szumią sosny kampinoskiej puszczy i w którym drzewo było przez wieki podstawowym budulcem domów, również domów Bożych. Setka z nich przetrwała do naszych czasów. O nich ta książka. Pamiętajmy, że największa liczba drewnianych świątyń w Europie zachowała się na terenie dzisiejszych krajów tworzących dawną Rzeczpospolitą. Na Ukrainie i Białorusi są to głównie cerkwie, w Polsce i na Litwie – kościoły. W dobie dewastacji krajobrazu, w dobie banalizacji budownictwa, także sakralnego, spoglądamy na te drewniane kościółki z coraz większą czułością i troską, tak, jak patrzy się na świadków odchodzącej coraz dalej przeszłości. Przeszłości naszej, mazowieckiej, polskiej, europejskiej. Jest to zarazem przeszłość nieustannie żywa, która odradza się, rozjaśnia, zmartwychwstaje, ilekroć w Boguszycach, Lewiczynie czy Mochowie na dźwięk dzwonka wychodzi do ołtarza kapłan z mszą świętą. Ilekroć od drewnianych belek stropu i ścian odbija się wielkopostny śpiew ludu:

Krzyżu święty nade wszystko,

drzewo przenajszlachetniejsze,

w żadnym lesie takie nie jest,

jeno na którym sam Bóg jest.

Słodkie drzewo, słodkie gwoździe,

rozkoszny owoc nosiło.